Separacja unormowana jest w art. 611 – 616 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Jest to instytucja zbliżona do rozwodu, jednak nie pociągającą za sobą części skutków rozwodu. Osoba znajdująca się w stanie separacji nie nabywa możliwości zawarcia nowego związku małżeńskiego. O separacji decydują jednakże podobne przesłanki, co przy rozwodzie. Do orzeczenia separacji wymagane jest nastąpienie pomiędzy stronami zupełnego rozkładu pożycia. Podobnie jak przy rozwodzie – co do zasady – nie są istotne powody tego rozkładu. Ponadto w odróżnieniu od rozwodu przy separacji nie jest wymagane, aby rozpad rodziny był utrwalony. Istotne jest jednakże, że rozkład pożycia nie musi być, jak w wypadku rozwodu, trwały. Można zatem przyjąć, że uzyskanie orzeczenia separacji jest łatwiejsze od uzyskania rozwodu.
Separacja może być orzeczona na zgodny wniosek stron bądź na żądanie jednego z małżonków. Zgodnie z art. 5671 kodeksu postępowania cywilnego w sprawach o separację na zgodny wniosek właściwe są sądy okręgowe. Cechą charakterystyczną postępowania o separację na zgodny wniosek jest to, że w razie zmiany zdania przez któregokolwiek z małżonków postępowanie to nie jest kontynuowane, nie przekształca się również w postępowanie procesowe o separację „sporną”, ani o rozwód. Postępowanie o separację na zgodny wniosek podlega wówczas umorzeniu bez zgody drugiego małżonka, co wynika z regulacji zawartej w art. 5672 k.p.c. Pamiętać również należy, że zgoda na separację musi być wyrażona w sposób wyraźny. Małżonkowie mogą złożyć w tym celu wspólny wniosek, bądź drugie z małżonków może wyrazić zgodę w odpowiedzi na wniosek, a nawet na rozprawie.
Separacja na zgodny wniosek może nastąpić wyłącznie wtedy, gdy małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci. Małoletniość dzieci w chwili złożenia wniosku jest obojętna. Istotne jest, aby dzieci ukończyły 18 lat się w dacie zamknięcia rozprawy o separację. Sąd bowiem bierze pod uwagę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy. Zatem zgodnie z art. 611 § 3 k.r.o. jeżeli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sąd może orzec separację na podstawie zgodnego żądania małżonków. Pomimo braku zgody drugiego małżonka, jak również nawet w przypadku, gdy wyłączna wina rozkładu pożycia leży po stronie małżonka żądającego separacji, sąd i tak może orzec separację. W przypadku braku zgody na orzeczenie separacji małżonek, który nie wyraża na nią zgody, może podejmować obronę przez dowodzenie, że nie doszło do zupełnego rozkładu pożycia. Osoba taka powinna skorzystać z usług profesjonalnego detektywa, który pomóc może w zebraniu dowodów wskazujących na to, że małżeństwo jest zgodne i jako takie postrzegane jest przez osoby trzecie.
Pozew o separację podlega opłacie w wysokości 600 zł, tak jak w przypadku rozwodu (art. 26 pkt 2 ustawy o kosztach w sprawach cywilnych). Pozew składa jeden z małżonków, jeżeli drugi nie wyraża zgody na separację. Zgodny wniosek o separację, jak również wniosek o zgodne zniesienie separacji podlega z kolei opłacie sądowej w kwocie 100 zł (art. 37 pkt 3 i 4 u.k.s.c.). Istotny jest fakt, że w zależności od stanowisk stron i wyników postępowania dowodowego w sprawie o rozwód może zostać orzeczona separacja, a w sprawie o separację – rozwód.
W przypadku separacji istnieją tylko dwie negatywne przesłanki jej orzeczenia w porównaniu z rozwodem. Orzeczenie separacji nie jest mianowicie dopuszczalne, jeżeli wskutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Za każdym razem ewentualne wystąpienie takich przesłanek ocenia sąd na podstawie zebranego materiału dowodowego. Aby uzyskać oczekiwany rezultat należy solidnie przygotować się pod względem zebrania odpowiednich dowodów i warto w tym zakresie rozważyć pomoc prywatnego detektywa.
W wyniku orzeczenia separacji między małżonkami powstaje rozdzielność majątkowa. Do majątku objętego do tej pory ustawową wspólnością małżeńską stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w części ułamkowej (art. 46 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Każdy z małżonków nabywa uprawnienie do żądania ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, jeśli np. stwierdzi, że to z jego własnych oszczędności kupiono nieruchomość, samochód, czy też wyremontowano mieszkanie. Może wnieść do sądu takie roszczenie przedstawiając odpowiednie dowody, w szczególności dowody z dokumentów, np. wyciągi bankowe, akty notarialne, czy też wyciągi z różnego rodzaju rejestrów. Aby oszczędzić sobie kłopotów związanych z powyższymi kwestiami, warto rozważyć współpracę z detektywem, który współpracuje z doświadczonymi prawnikami. Pamiętać należy jednakże, że co do zasady małżonkowie mają równe udziały w każdej rzeczy wchodzącej (do czasu orzeczenia separacji) do majątku wspólnego.
Ważnym jest również fakt, że jeśli między małżonkami orzeczono separację oznacza to, iż nastąpił rozkład pożycia, tzn. ustały więzi uczuciowe, fizyczne i gospodarcze, a zatem nie można mówić o rodzinie w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej. W związku z tym separowani małżonkowie tracą prawo do wszelkich zasiłków i rent, które przyznane zostały im jeszcze jako pełnej rodzinie.
Do innych istotnych skutków separacji zalicza się:
– ustanie możliwości przysposobienia, czyli adopcji dziecka wspólnie przez małżonków separowanych, powierzenia im wspólnego sprawowania opieki, jak również wspólnego wykonywania zadań rodziny zastępczej,
– ustanie wspólnej odpowiedzialności małżonków za zobowiązania zaciągnięte w celu zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny (art. 30 k.r.o.),
– w akcie małżeństwa zostaje wpisana wzmianka dodatkowa o orzeczeniu separacji, a także o jej zniesieniu (art. 62 ust. 5 ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego),
– wygaśnięcie uprawnienia małżonka do korzystania z mieszkania, do którego prawo przysługuje drugiemu małżonkowi oraz z należących do tego małżonka przedmiotów urządzenia domowego (art. 281k.r.o.) (jak wskazują m. in.: J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, 2010, s. 120; J. Panowicz-Lipska (w:) System…, s. 849),
– ustanie dziedziczenia ustawowe małżonków (art. 9351 kodeksu cywilnego), a w konsekwencji również separowany małżonek traci prawo do zachowku po współmałżonku.
Zwrócić uwagę należy na to, że regulacja obowiązku alimentacyjnego małżonków separowanych i rozwiedzionych różni się istotnie. W odniesieniu do małżonków separowanych nie znajduje zastosowania regulacja, zgodnie z którą roszczenie alimentacyjne wygasa, gdy uprawniony do uzyskiwania świadczeń alimentacyjnych zawiera nowy związek małżeński. Rozwiązanie takie jest oczywiście uzasadnione, bowiem małżonkowie separowani nie mogą zawierać nowych małżeństw. Z orzeczeniem separacji wiąże się ciążący na małżonkach bezterminowy obowiązek alimentacyjny, który aktualizuje się po spełnieniu przesłanek analogicznych jak w razie rozwodu. W przypadku rozwodu z kolei obowiązek alimentacyjny wygasa po upływie 5-letniego terminu od orzeczenia rozwodu w sytuacji, gdy zobowiązanym jest małżonek niewinny rozkładu pożycia. Silniejszy obowiązek alimentacyjny powstaje zatem w czasie separacji niż po rozwodzie, co odpowiada istocie separacji, która ma przecież zachować więź małżeńską, mając jednak na uwadze ustanie wspólnego pożycia.
Jaki wpływa na władzę rodzicielską ma orzeczenie o separacji?
Sąd zobowiązany jest w toku postępowania separacyjnego do przeprowadzenia postępowania dowodowego mającego ustalić, który z rodziców gwarantuje lepsze warunki do wychowania dziecka. W tym celu małżonek powinien zawnioskować o przesłuchanie świadków posiadających wiedzę o sposobie dotychczasowego wykonywania władzy rodzicielskiej rodziców nad wspólnym dzieckiem. Spór o to, kto będzie dalej wychowywał dziecko przedłuża całe postępowanie, gdyż strony przedkładają zaświadczenia na potwierdzenie ich zaangażowania w wychowanie i utrzymanie dziecka. Warto pamiętać, że najlepsze do obronienia przed sądem dowody, a także dowody zaprzeczające dowodom zebranym przez drugą stronę, pomoże zebrać prywatny detektyw, który ustali rzeczywisty sposób dotychczasowego wykonywania władzy rodzicielskiej przez drugiego z małżonków. Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego sąd może orzec w wyroku:
– powierzenie wykonywania władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom;
– powierzenie wykonywania władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców ograniczając władzę rodzicielską drugiego z rodziców do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do dziecka;
– ograniczenie władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców;
– pozbawienie władzy rodzicielskiej jedno lub oboje rodziców;
– zawieszenie władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców.
Należy pamiętać, że trwanie związku małżeńskiego w czasie separacji nie budzi wątpliwości, a separacja nie powoduje rozwiązania małżeństwa. W trakcie jej trwania nie można zawrzeć nowego związku małżeńskiego. Z przepisów prawnych nie wynika jednak jednoznacznie, czy orzeczenie separacji powoduje ustanie obowiązku wierności, czy też obowiązek ten zostaje utrzymany. Wśród przedstawicieli doktryny dominuje pogląd, że właściwszym byłoby założenie, że obowiązek wierności trwa pomimo orzeczenia separacji, a wyłączyć może go jedynie rozwód (stanowisko takie wyrazili m. in.: B. Czech (w:) K. Piasecki (red.), Kodeks, 2011, s. 606; J. Gręźlikowski, Separacja – zło mniejsze niż rozwód, Homo Dei 2002, nr 2, s. 49; J. Grzelińska, Rozwód i separacja pomiędzy małżonkami. Aspekty prawne i majątkowe, Warszawa 2010, s. 27; J. Ignaczewski (red.), Rozwód i separacja, Warszawa 2012, s. 157; G. Jędrejek, Kodeks…, s. 498; P. Kasprzyk, Separacja prawna…, s. 232; K. Piasecki, Prawo małżeńskie, Warszawa 2011, s. 209 i J. Panowicz-Lipska, Separacja (w:) Z. Radwański (red.), Studia Prawa Prywatnego, Warszawa 2007, nr 1, s. 66). W orzecznictwie sądowym przyjmuje się, że zachowywanie wierności małżeńskiej należy do istoty małżeństwa (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 7 września 1954 r., C 1255/53, NP 1955, nr 7–8, s. 168–169).
Należy zatem uznać ten obowiązek za nieodłączną i niezbywalną cechę małżeństwa, która utrzymuje się tak długo, jak długo istnieje związek małżeński w sensie prawnym. W doktrynie podkreślono również, że cel instytucji separacji, którym jest stworzenie małżonkom warunków do przemyślenia sytuacji panującej w ich małżeństwie i podjęcie kroków zmierzających do rozwiązania konfliktów, wymaga utrzymania obowiązku wierności, gdyż zwolnienie od niego czyniłoby ten cel iluzorycznym. Naruszenie obowiązku wierności przez separowanego małżonka może z kolei doprowadzić do obciążenia go winą za utrwalenie rozkładu lub pogłębienie trwałości rozkładu, polegające na uniemożliwieniu pojednania małżonków, co doprowadzić może w ostateczności do rozwodu. W razie wątpliwości co do tego, czy separowany małżonek pozostaje wierny przysiędze małżeńskiej, warto skonsultować się z prywatnym detektywem, który może np. śledzić potencjalnie niewiernego małżonka i zebrać dowody jego ewentualnej zdrady.
Małżonkowie separowani obowiązani są do wzajemnej pomocy, jeżeli wymagają tego względy słuszności. Obowiązek pomocy może przybierać zarówno aspekt majątkowy, jak i osobisty, np. pomoc w gospodarstwie domowym, pielęgnacja w czasie choroby, niepełnosprawności itp. (zob. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Bydgoszczy z dnia 29 września 2010 r., II SA/Bd 797/10, LEX nr 752179, w którym wskazano chorobę i niepełnosprawność jako okoliczność objętą względami słuszności). Prawo nie przewiduje jednakże możliwości zastosowania środków przymusu w celu wyegzekwowania tej powinności (T. Sokołowski, Prawo rodzinne…, s. 42). W tym kontekście należy mieć na uwadze, że małżonek niedopełniający obowiązku wzajemnej pomocy w sferze niematerialnej staje się współwinny rozkładu pożycia małżonków. Jeżeli więc po jakimś czasie pozostawania w separacji dochodzi do rozwodu małżonków, sąd, orzekając o winie rozkładu pożycia, będzie musiał wziąć pod uwagę postępowanie małżonków w okresie separacji. Należy przy tym pamiętać, że wymienione powyżej “względy słuszności” muszą obejmować dostosowanie rozmiaru obowiązku pomocy do zaistniałej sytuacji rozkładu pożycia małżeńskiego; obowiązek pomocy nie może być wówczas szerszy ani nawet równy obowiązkowi małżonków pozostających w pożyciu. Do obowiązków takich nie można zaliczyć na przykład konieczności powrotu do pożycia albo wspólnego zamieszkania.
Sąd orzeka o zniesieniu separacji na zgodne żądanie małżonków. Żądanie takie zostać cofnięte na każdym etapie postępowania aż do uprawomocnienia się postanowienia znoszącego separację (H. Haak, Aneks do: Prawo rodzinne, s. 6). Zgodne żądanie nie musi jednak zostać złożone równocześnie; przesłanka ta zostaje spełniona także wtedy, gdy jeden z małżonków jako pierwszy wystąpi z wnioskiem, a drugi później przyłączy się do żądania – wystarczające jest bowiem, że tylko jeden z małżonków będzie wnioskodawcą, a drugi pozostaje uczestnikiem (orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 6 grudnia 2000 r., I ACa 842/00, OSA 2001, z. 12, poz. 61). Zgodne żądanie małżonków jest dla sądu wiążące, a racjonalność ich decyzji nie podlega kontroli. Sąd bada jedynie, czy wola zniesienia separacji została wyrażona świadomie i swobodnie (E. Holewińska-Łapińska, Zniesienie separacji orzeczone przez polskie sądy do dnia 30 czerwca 2002 r., PS 2003, nr 6, s. 130). Elementem postanowienia o zniesieniu separacji jest również rozstrzygnięcie w kwestii władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków. Orzekając o władzy rodzicielskiej, sąd kieruje się dobrem dziecka, w zależności od okoliczności może zatem zmienić, bądź utrzymać stan wynikły z orzeczenia separacji. Możliwe jest więc zarówno pozostawienie pełnej władzy rodzicielskiej małżonkom, jak też jej przywrócenie, a także ograniczenie, pozbawienie czy zawieszenie.
